0
0
Recensie
De tentoonstelling Schalcken – Kunstenaar van het verleiden stond al op mijn lijstje en nadat ik een foto zag van een aanwezig schilderij wist ik dat een bezoek aan het Dordrechts Museum niet kon uitblijven. Want de manier waarop Godefridus Schalcken (1643-1706) kaarslicht uitbeeldde, is wel heel bijzonder.
Door: Evert-Jan Pol
Als van kunstenaars niet bekend is hoe ze heetten, krijgen ze vaak een bijnaam die verwijst naar hun specialiteit: Meester van de … Als we Schalckens naam niet hadden gekend, was hij ongetwijfeld postuum omgedoopt tot Meester van het kaarslicht of Meester van de vlam.
Wie zijn schilderijen met kaarslicht ziet, kan namelijk niet anders dan onder de indruk raken van de zeer goed getroffen vlammen. Ze zijn fascinerend, hypnotiserend bijna. Het onderwerp mag dan iets anders zijn, het oog gaat rechtstreeks naar de vlam.
De tentoonstelling – die het museum maakte in samenwerking met het Wallraf-Richartz-Museum in Keulen – bestaat dan ook voor een groot deel uit schilderijen met kaarslicht. Het stuk dat me naar Dordrecht lokte, De wijze en dwaze maagden, bleek daar uiteindelijk niet eens het mooiste doek. Vooral zijn stukken waarop één vlam alle aandacht opeist, spreken mij erg aan. De solitaire vuurpluim komt dan extra goed tot zijn recht. Een goed voorbeeld is De Heilige familie met Johannes en Elisabeth.
Wat in onder meer dit werk opvalt is de kleurstelling van de vlam: rood, wit en blauw, in die volgorde. Dit is niet per se een verwijzing naar de vaderlandse vlag. Schilders gebruikten verschillende kleurencombinaties voor vlammen en rood, wit, blauw was er daar een van.
Hoewel het vuur in het oog springt, vestigt diens licht de aandacht op Maria, het werkelijke middelpunt van de voorstelling. Dat effect heeft het kaarslicht ook op het schilderij De verloochening van Petrus. Door het schijnsel van de kaars zien we goed het verschrikte gezicht van Jezus’ discipel nadat hij herkend wordt door een omstander.
De schilderijen tonen aan dat Schalcken op briljante wijze speelde met kaarslicht, zoals Rembrandt dat deed met licht in het algemeen. Het intieme doek Jonge vrouw die een oorhanger bewondert bij kaarslicht is een heerlijk verleidingsspel tussen de vrouw uit de titel, een jongeman, de kaars en de toeschouwer.
Verleiden zonder kaarslicht deed Schalcken ook, en hoe! Op het schilderij Ceres met Venus, Cupido en Bacchus eet Cerus, godin van landbouw en vruchtbaarheid, op zwoele wijze een perzik. Het sap sijpelt uit haar mond, en druppels vallen – heel erotisch – op haar borst en linkerhand.
De gedetailleerdheid van het druppelende sap en de prachtig geschilderde handen laten het grote talent van Schalcken als fijnschilder zien. Hij hoort thuis in het niet korte rijtje met fantastische zeventiende-eeuwse Nederlandse kunstenaars die tegenwoordig bijna niemand meer kent.
In zijn eigen tijd was dat toch echt anders. “Hy is een der gelukkigste Nederlandse Schilders geweest, aangezien zyne penceelkonsten van den beginne af aan tot het einde van zijn leven rykelijk betaald wierd”, schreef schrijver Arnold Houbraken in 1721 over Schalcken. Een nagebouwd zeventiende-eeuws atelier in de tweede expositiezaal illustreert dit succes heel fraai. Er staan mooie meubels en de wand is gevuld met voltooid werk. Op de ezel prijkt een portret waar de schilder blijkbaar nog aan werkt.
De schilderijen in het atelier zijn ook echt van de hand van Schalcken, uit een periode voordat hij zijn top als fijnschilder van kaarslicht bereikte. Daar was hij zonder twijfel de beste in. Dat vond Houbraken ook, opnieuw in 1721: “Inzonderheid maakten hem berucht zyne kaarslichten, die hy ook zoo natuurlyk en kragtig wist te schilderen, dat niemant hem daar in gelyk geweest is”.
Hij had gelijk, blijkt ook uit schilderijen in de tentoonstelling van leerlingen en navolgers. Hoewel ze goed hun best deden, halen hun vlammen het toch niet bij die van Schalcken. Die kunstenaar was met recht de onbetwiste meester van het kaarslicht.
Schalcken – Kunstenaar van het verleiden, t/m 26 juni in het Dordrechts Museum
Waardering: @@@@@@@@@@
