0
0
Recensie
“Wat is de meest gestelde vraag in het Van Gogh Museum?” vraagt directeur Axel Rüger in een zaal vol journalisten. “Inderdaad, waar het toilet is, maar de op één na meest gestelde vraag gaat over Van Goghs oor.” De nieuwe tentoonstelling De waanzin nabij schept voor eens en altijd duidelijkheid over de veelbesproken oorkwestie.
Door: Evert-Jan Pol
De expositie belicht Van Goghs ziekte, zelfmoord en het oorincident. En komt met een nieuwe opmerkelijke bevinding. De schilder sneed niet ‘slechts’ een lel af, zoals velen aannamen, maar het hele oor.
Bernadette Murphy kwam tot die ontdekking tijdens onderzoek voor haar boek Van Goghs oor, het ware verhaal. In een archief in The Bancroft Library van de University of Berkeley vond ze een brief van dokter Félix Rey aan Irving Stone. Rey was de arts die Van Gogh verpleegde in het ziekenhuis na het incident. En Stone zou later het met Kirk Douglas verfilmde boek Lust for Life over Vincent van Gogh schrijven.
De brief is voorzien van tekeningetjes van Rey die aantonen dat Van Gogh toch echt zijn hele oor afsneed. In de tentoonstelling hangt de brief naast Van Goghs portret van Rey, uit de collectie van het Poesjkin Museum in Moskou.
Een ander belangwekkend object is een oude verroeste revolver, gevonden op de plek waar Van Gogh zichzelf op 27 juli 1890 in de borst schoot. Een boer vond het wapen zo’n zeventig jaar later toen hij zijn beland bewerkte. De staat van corrosie geeft aan dat het zo’n 50 tot 80 jaar in de grond lag. Vanwege de vindplek is het heel goed mogelijk dat de schilder deze revolver gebruikte.
Het wapen had een geringe vuurkracht, wat kan verklaren dat het schot niet direct fataal was. De kogel was afgeketst af op een rib, stelde dokter Gachet indertijd vast. Het projectiel zat echter wel te diep om zonder gevaar te kunnen worden verwijderd. Van Gogh overleed daarom zo’n 30 uur later alsnog aan zijn verwonding.
Op zijn sterfbed zou hij volgens collega en vriend Émile Bernard gezegd hebben dat zijn daad “absoluut berekend en in alle helderheid van geest gewild was”. Ook zei hij naar verluidt dat hij de revolver na het eerste schot niet meer terug kon vinden om het karwei af te maken. Als deze citaten op waarheid berusten, was Van Goghs dood inderdaad zelfgekozen. En is hij dus niet vermoord, zoals Steven Naifeh en Gregory White Smith in 2011 beweerden in hun biografie Van Gogh: The Life. De schilder was in ieder geval behoorlijk depressief, blijkt uit een brief die hij vlak voor zijn dood schreef: “Mijn leven is aan de wortel aangetast”.
Zijn depressies waren het gevolg van een grillige en onvoorspelbare ziekte die zijn leven ingrijpend veranderde. Niet alleen sneed hij zijn oor af, ook belandde hij – vrijwillig – in een psychiatrische inrichting. Vermoedelijk tot opluchting van dertig inwoners van Arles die een petitie ondertekenden die opriep Van Gogh op te laten sluiten. Omdat hij “vrees is voor alle bewoners van de wijk”.
Velen denken dat Van Goghs ziekte zijn kunst kleurde, maar volgens conservator Nienke Bakker is dat geenszins het geval. “Hij kon helemaal niet werken als hij een aanval had. Hij schilderde niet dankzij, maar ondanks zijn ziekte.”
Het is voor het eerst dat het Van Gogh Museum uitgebreid aandacht besteedt aan de ziekte van diens naamgever. De tentoonstelling De waanzin nabij is klein, maar buitengewoon informatief. Mooie schilderijen en boeiende documenten schetsen een helder beeld van Van Goghs tragische laatste levensfase. Stilleven rond een bord met uien laat bijvoorbeeld zien dat de schilder graag beter wilde worden: op tafel ligt een zelfhulpboek. Het mocht helaas niet baten.
De waanzin nabij. Van Gogh en zijn ziekte, 15 juli t/m 25 september in het Van Gogh Museum, Amsterdam
Waardering: @@@@@@@@@@
