0
0
Een kleine doch opvallende roodroze tekening van Joachim Wtewael is een van negentig werken op papier die het Wallraf-Richartz-Museum in Keulen deze zomer toont uit zijn Jezuïtencollectie. De voorstelling van Cupido behoort tot de zeven Nederlandse en Vlaamse tekeningen in de tentoonstelling.
Tekst: Evert-Jan Pol
De Sociëteit van Jezus, beter bekend als de jezuïeten, is een katholieke religieuze orde die in 1534 in Parijs werd opgericht. In de daarop volgende jaren ontstonden in veel Europese steden Jezuïetengemeenschappen. Zo ook in Keulen, waar het Jezuïetencollege een eigen kunstverzameling had.
Nadat paus Clemens XIV de Jezuïetenorde op 21 juli 1773 had afgeschaft (paus Pius VII herstelde deze in 1814 weer) kwam de kunstverzameling dankzij de troepen van Napoleon in Parijs terecht. In 1815 keerde een deel weer terug in Keulen en later, in de jaren 80 van de negentiende eeuw, kreeg het Wallraf-Richartz-Museum dit in langdurig bruikleen. Deze collectie bestaat uit ongeveer vijfhonderd werken. Voor de tentoonstelling Wir Glauben Kunst heeft het museum al deze tekeningen uitvoerig laten onderzoeken.
Drie kunsthistorici namen ieder een deel voor hun rekening. Iris Brahm onderzocht de Duitse tekeningen, Karen Buttler de Italiaanse en Mireille Cornelis de Nederlandse. Of meer precies de tekeningen die als Nederlands of Vlaams door het leven gingen. Van de ongeveer vijftig ‘Nederlandse’ werken bleven er na onderzoek namelijk tussen de vijftien en twintig over. De rest bleek na onderzoek toch gemaakt te zijn door kunstenaars uit andere landen.
Het onderzoek leverde verschillende ontdekkingen op. Skizzenblatt mit Festzugsinventionen und Grotesken van de Duitse kunstenaar Christoph Jamnitzer (1563-1618) kwam door een oude toeschrijving (aan de Vlaamse schilder Frederik van Valckenborch) op de tafel van Cornelis terecht. In het Kupferstichkabinett in Berlijn vond ze vervolgens een aan Étienne Delaune toegeschreven tekening, die veel overeenkomsten vertoont met die van Jamnitzer. Enkele figuren komen op beide tekeningen voor. Cornelis schrijft de tekening uit Berlijn daarom toe aan Jamnitzer.
Meer toeschrijvingen veranderden gedurende het onderzoek. Sine Cerere et Libero friget Venus (Zonder Ceres en Bacchus zou Venus bevriezen), stond in de boeken als werk van een anonieme kunstenaar. Inmiddels is duidelijk dat het om een tekening van de Brusselse Hans Speckaert (1540-1577) gaat.
Verzamelaar Michael Venator herkende de tekening als een Speckaert omdat hij in het Museum voor Schone Kunsten in Boedapest een andere, vermoedelijk latere, versie van ditzelfde werk vond. Kunsthistorica Cornelis zocht dit verder uit en onderschreef die conclusie.
Van veel werken bleef de eerdere toeschrijving juist overeind. Een tekening met als titel Venus und Amor heeft volgens Cornelis alle kenmerken van een werk van de in Den Haag geboren Hendrick Goudt (1583-1648). “Hij tekende heel breed, met dikke lijnen, zoals je ook in deze tekening ziet. En de vingers van Venus die bijna in lussen eindigen, zijn ook heel typisch voor Goudt. Net als de arceringen op het papier en de bolle buik en de hoge borsten van Venus.”
Ook over de eerder genoemde tekening van Wtewael bestond weinig twijfel. Van de Utrechtse kunstenaar zijn meer ovaalvormige tekeningen bekend. Bovendien waren allegorische verbeeldingen een geliefd onderwerp van de kunstenaar, die niet zelden op klein formaat werkte. Amor met pijl en boog bijvoorbeeld, meet slechts 8,9 bij 6,7 centimeter.
Tekeningen als deze functioneerden destijds als lesmateriaal voor de Jezuïeten. Vandaar ook de expositietitel Wir Glauben Kunst (wij geloven kunst). De komende maanden kan het publiek met eigen ogen zien wat de Jezuïeten zoal geloofden als het om tekeningen ging.
Wir Glauben Kunst, 24 mei t/m 18 augustus in het Wallraf-Richartz-Museum, Keulen
