Het idee voor de tentoonstelling ontstond ruim drie jaar geleden, in februari 2016. Tijdens een netwerkbijeenkomst in Museo Episcopal de Vic in het Catalaanse Vic raakte conservator Micha Leeflang onder de indruk van de collectie middeleeuwse christelijke kunst van dat museum. Ze wilde graag een selectie naar Utrecht halen voor een expositie. Haar collega-conservator Marc Sureda i Jubany reageerde direct enthousiast op het voorstel.

Niet veel later kreeg ze een telefoontje van Justin Kroesen, die ze ooit had ontmoet aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij was pas begonnen als conservator kerkelijke kunst in het Universiteitsmuseum van het Noorse Bergen en toonde interesse in samenwerking met het Catharijneconvent. De twee conservatoren ontmoeten elkaar vervolgens in Utrecht, waar Kroesen aan Leeflang foto’s liet zien van beelden en altaar stukken. “Ik dacht eerst dat ik naar afbeeldingen keek van voorwerpen uit Vic”, zegt Leeflang. “Maar Justin zei: ‘Nee, dit is mijn collectie'”.

(Tekst gaat verder onder de foto’s)

Zo kreeg de geplande tentoonstelling plots een nieuwe wending. Hoe was het mogelijk dat middeleeuwse kerkschatten uit Noorwegen en Catalonië zo op elkaar lijken, terwijl er in de rest van Europa geen voorbeelden van zijn? Daar wilde Leeflang graag antwoord op geven in een expositie.

Dat dergelijke middeleeuwse kunstvoorwerpen in de rest van Europa bijna niet meer voorkomen, komt mede door veranderende smaak en de drang naar vernieuwing. Het is grotendeels te danken aan de geografische ligging van de bewaarplaatsen dat de kunstschatten in het noorden en het zuiden tot op de dag van vandaag wel nog steeds bestaan. Ze bevinden zich veelal in kleine en afgelegen dorpskerken in de Pyreneeën in het zuiden of de fjorden in het noorden. “Beide gebieden zijn bergachtig en daardoor betrekkelijk geïsoleerd, waardoor nieuwe modes slechts vertraagd doordrongen”, vertelt Justin Kroesen.

Volgens Kroesen maakte verschillende Europese landen in de middeleeuwen deel uit van de Latijnse christenheid, die de paus in Rome erkende als geestelijk leider en als vertegenwoordiger van Christus op aarde. Dit leidde tot een soort culturele familieverwantschap tussen volkeren in het noorden en zuiden, van Finland tot Portugal. Die verwantschap uitte zich onder meer in de kerkelijke kunst. Geestelijken, veroveraars, kooplieden en pelgrims reisden door heel Europa, waardoor de religieuze beeldtaal overal hetzelfde was. Kroesen: “Als er ooit sprake is geweest van een voorloper van wat de Europese Unie vandaag de dag wil zijn, dan kan die zonder twijfel worden gevonden in de katholieke kerk tijdens haar eigen Gouden Eeuw, van 1100 tot 1350”.

De getoonde kunstwerken zijn allemaal gerelateerd aan het altaar, de heiligste en belangrijkste ontmoetingsplek voor de middeleeuwer. Nergens ter wereld is een compleet altaar uit de hoge middeleeuwen bewaard gebleven. Lopend door de tentoonstelling kan de bezoeker zich daar op basis van al deze voorwerpen toch een voorstelling van maken. Een compleet altaar bestond uit een beschilderd frontaal, beelden en een baldakijn, een soort dak, of hemel zelfs. Van al deze bestanddelen toont Museum Catharijneconvent mooie exemplaren.

Heel bijzonder is een plafondbaldakijn uit de laatste kwart van de dertiende eeuw. Dergelijke baldakijnen zijn alleen nog maar in Catalonië te vinden. Het middeleeuwse tweeluik hangt als een soort winkelhaak aan het plafond. Het rechtopstaande deel toont Maria met kind. Op het onderste grotere horizontale stuk prijkt een afbeelding van Jezus, die zo goed zicht had op het altaar dat oorspronkelijk onder het ‘dak’ stond. Verderop in de tentoonstelling schitteren fraaie Jezus- en Mariabeelden, die een plek hadden in zo’n altaar.

Een ander absoluut topstuk is het Olav-frontaal uit Trondheim. In de ruim zeven eeuwen dat het al bestaat, verliet het Noorwegen slechts één keer eerder. Buiten Scandinavië was het stuk zelfs nog nooit eerder te zien. Het is een uniek voorwerp, omdat op het beschilderde paneel niet zoals gebruikelijk Jezus of Maria centraal staat, maar de heilig verklaarde Noorse koning Olaf II (995-1030). Hoewel ze al zo’n 720 jaar oud is, ziet de schildering er nog fantastisch uit, met haar heldere frisse kleuren.

(Tekst gaat verder onder de foto’s)

Alle onderdelen van een altaar komen uiteindelijk samen in de laatste zaal. Alle puzzelstukjes vallen daar op hun plaats in een oogstrelend schouwspel, gemaakt door Tinker Imagineers. Neem daar vooral even de tijd voor. Het audiovisuele spektakel is een schitterende apotheose van een zeer leerzame reis door noord en zuid, langs prachtige middeleeuwse kerkschatten. “Deze unieke tentoonstelling brengt een vergeten stuk van onze geschiedenis in beeld”, vindt conservator Micha Leeflang. Dat doet de expositie inderdaad en nog eens heel fraai ook.