0
0
Recensie
De Utrechtse burgemeester Ter Pelkwijk liet in 1947 het schilderij Het gerucht van Joop Moesman verwijderen van een tentoonstelling van genootschap Kunstliefde. Hij vond de voorstelling van een blote fietsende vrouw, van achter gezien, schadelijk voor de zedigheid. Ruim zeventig jaar later krijgt de surrealist eerherstel in zijn geboortestad, met een drie maanden durende culturele manifestatie. Het Centraal Museum draagt bij met de grote tentoonstelling De tranen van Eros: Moesman, Surrealisme en de Seksen.
Tekst en foto’s: Evert-Jan Pol
Jan van Zanen, de huidige burgemeester van de Domstad begeleidde op 15 februari een reproductie van het schilderij naar een galerie waar Moesmans stiefzoon het atelier van de kunstenaar had nagemaakt. Als in een processie liep de burgervader achter het werk aan. Hij vindt dat Moesman in diens stad een groots eerbetoon verdient.
Hoewel Het gerucht Moesmans beroemdste werk is, ontbreekt het ook in deze tentoonstelling. De eigenaar, de familie Heineken, weigerde het uit te lenen. Opmerkelijk, want de bierbrouwer had op die manier gratis reclame kunnen maken. De naam van de bruikleengever wordt immers vermeld, indien gewenst.
Gelukkig zijn heel veel schilderijen van Moesman wel te zien in het Centraal Museum, waaronder Namiddag, dat ooit ook het veld moest ruimen. De schilder zond het doek uit 1932 datzelfde jaar in naar een tentoonstelling van de kunstenaarsvereniging De Onafhankelijken in het Stedelijk Museum in Amsterdam. De meningen over het werk waren verdeeld: Moesman was er uiteraard blij mee, maar de rest (museumdirecteur, wethouder, bestuur van de kunstenaarsvereniging en de verzamelde pers) vond het pervers en buitengewoon onsmakelijk. De directie van het Stedelijk liet het direct verwijderen.
Op diens site noemt huidig eigenaar Museum Boijmans Van Beuningen het schilderij zelf ook obsceen. Een volstrekt onbegrijpelijke benaming, want slechts met de nodige fantasie kan je in de getoonde figuur een blote vrouw zien. De vorm oogt als een nog niet helemaal uitgeboetseerde klomp klei.
Dit zegt misschien wel iets over de nieuwe verpreutsing van de maatschappij. Onder invloed van de Amerikaanse internetgiganten Google en Facebook lijkt bloot steeds meer naar de achtergrond te verdwijnen. Wie op Instagram (onderdeel van Facebook) een afbeelding van een naakt plaatst – ook al is het een schilderij – kan een tijdelijke ban krijgen. Nogal zorgelijk dat grote bedrijven de moraal kunnen bepalen.
En dan te bedenken dat de surrealisten zich juist verzetten tegen de preutse moraal van hun tijd. Het is niet voor niets dat veel surrealistische schilderijen naakte vrouwen tonen. En daar is op zich weinig mis mee. We zijn immers allemaal naakt geboren.
Tegelijkertijd hadden de surrealisten weinig oog voor de ongelijke positie van vrouwen binnen hun eigen beweging. Ze beeldden de vrouw in hun kunstwerken niet zelden af als een lustobject.
Dat was wellicht wat Johannes Hendrikus (Joop) Moesman (1909-1988) aantrok toen hij eind jaren twintig het surrealisme ontdekte. Met als alibi dat de beelden uit het onderbewuste komen – en dat je er dus niks aan kan doen – greep hij de kans om zijn seksuele fantasieën in zijn schilderijen uit te leven.
“Ik ben nooit wreed tegen beesten, maar ik zou best een mooie vrouw willen martelen, een mooie vrouw die ervan houdt”, zei hij in 1966. Een uitspraak die terecht menig wenkbrauw doet fronsen. En één die ook tegenwoordig voor ophef zorgt. Er zijn mensen die vinden dat Moesman vanwege uitspraken als deze geen podium verdient.
Daar ben ik het niet mee eens. Goed, hij had extreme fantasieën, maar wat telt is hoe hij daarmee omging. Voor zover bekend heeft Moesman nooit rare dingen gedaan. Hij bracht zijn fantasieën niet in de praktijk, maar uitte ze in kunst. Als iedereen met dergelijke gedachten dat zou doen, was de wereld een veel mooiere plek.
Zelfportret uit 1935 is een goed voorbeeld van een extreme gedachte die hij uitte op doek. Een vrouw zonder ogen ligt op de grond. Ook mist ze een stuk uit haar wang; dat lijkt eruit gebeten. Mogelijk was het schilderij oorspronkelijk bedoeld als een verlovingsportret. Moesmans geliefde Leny van Geelkerken stond model voor de vrouw en hij beeldde hij zichzelf in haar spiegelende borst af, staand bij de schildersezel. Toen de verloving met Leny op last van haar ouders niet doorging, liet hij haar in de voorstelling symbolisch sterven.
(Tekst gaat verder onder de foto’s)
De gemaskerde ontblote vrouw in Avonduur uit 1962 is nog ongedeerd, maar of dat zo blijft, is nog maar de vraag. Een van haar borsten rust op tafel en ernaast ligt een mes. Wat gaat ze daarmee doen? Achter haar zijn twee mannen versteend in gevecht. Het leren masker is gebaseerd op het masker dat SM-liefhebber William Seabrook in de jaren dertig had laten maken en waar Moesman een afbeelding van had.
In dit werk uitte Moesman zijn liefde voor SM, ofwel sadomasochisme, een vorm van seksualiteit waarbij een partner de ander pijn laat ondergaan voor seksueel genot. Pas begin jaren zestig, toen de seksuele revolutie in Nederland doordrong, liet hij dat in zijn kunst zien.
Het de vrije loop laten van seksuele driften in hun kunst was belangrijk voor de surrealisten, net als het uitbeelden van hun dromen. Moesmans onvoltooide schilderij Zonder titel (De onthechting) uit 1978 lijkt daar een goed voorbeeld van. Op die voorstelling zweeft een naakte vrouw voor een bergwand. Uit haar buik vliegt een rode vogel. Zo’n beeld kan alleen maar uit een droom komen.
Joop Moesman was de enige officieel erkende Nederlandse surrealist, maar in het buitenland liepen veel meer soortgenoten rond. De tentoonstelling toont ook werk van hen, onder wie Salvador Dalí, René Magritte en Max Ernst. Zo wordt duidelijk dat Moesman lang niet de enige kunstenaar was met rare gedachten. Mooi aan deze expositie is dat ze ook stilstaat bij vrouwelijke surrealisten, die tegenwicht bieden aan de toch vaak wat vrouwonvriendelijke voorstellingen van hun mannelijke collega’s.
Ook in hun schilderijen komen blote vrouwen voor, maar die zijn wel sterker en een stuk onafhankelijker dan die in creaties van de mannen. De Argentijnse Leonor Fini (1907-1996) schilderde in 1941 bijvoorbeeld La Bergère des sphinx (de herderin van de sfinxen). Het titelpersonage is een krachtige leidster met manen van een leeuw die een stam van kleine sfinxen door een verlaten gebied leidt.
De in Iran geboren Belgische kunstenares Sanam Khatibi (1979) schildert veelal idyllische landschappen bevolkt door nimfachtige vrouwen. Die echter een stuk minder lief zijn dan ze ogen. In het schilderij No One’s Going Quietly uit 2016 liggen opengereten hertenkadavers op de grond en in een boom hangt een opgeknoopt konijn. De vrouwen zijn hier de roofdieren.
Met de aanwezigheid van door vrouwen gemaakt werk toont de expositie aan dat het surrealisme toch niet enkel een mannenzaak is. Bovendien leert de bezoeker die stroming in het algemeen en Joop Moesman in het bijzonder beter kennen.
(Tekst gaat verder onder de foto’s)
De vele kunstwerken (schilderijen, tekeningen en beelden), die wellicht niet allemaal geschikt zijn voor kinderen, schetsen een mooi beeld van deze ietwat malle kunststijl. De prachtige vormgeving met ronde doorkijkjes maakt het plaatje af. De tranen van Eros is een geslaagde vertelling over het surrealisme en een fraai eerbetoon aan die markante en soms onbegrepen Utrechtse vertegenwoordiger ervan.
De tranen van Eros: Moesman, Surrealisme en de Seksen, t/m 24 mei in het Centraal Museum, Utrecht
De tranen van Eros is onderdeel van MoesMánia2020, de culturele manifestatie over Moesman, die tot en met 25 mei in Utrecht plaatsvindt.
Waardering: @@@@@@@@@@
