0
0
Recensie
Een lichaam zegt meer dan duizend woorden. Zo zou je de originele nieuwe tentoonstelling Body Language in Museum Catharijneconvent kunnen samenvatten. Het lijf, en dan vooral dat van Jezus, vertelt een wonderlijk verhaal.
Tekst en foto’s: Evert-Jan Pol
De expositie is een initiatief van Wendelien van Welie, docent middeleeuwse kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Tien jaar lang deed zij onderzoek naar de verbeelding van het lichaam in de middeleeuwse kunst. Het Utrechtse Museum Catharijneconvent werkte mee aan dat onderzoek en vond het thema zó interessant dat het een grote tentoonstelling waard vond. En terecht!
Tijdens de voorbereidingen deden de samenstellers een belangrijke ontdekking in het museumdepot. Onder een laag stof lag daar een vergeten kruisigingsscène die perfect binnen het thema past. De voorstelling uit omstreeks 1425 toont een hevig bloedende Christus aan het kruis. Kleine engeltjes vangen in bekers het bloed op dat uit zijn lichaam stroomt. Dat verwijst naar de rode wijn, ofwel het bloed van Christus, dat katholieke gelovigen tijdens misvieringen drinken.
Het bloed stroomt niet zelden in drie druppels tegelijk uit het lichaam. Daarmee verwees de anonieme kunstenaar weer naar de Heilige Drie-eenheid binnen het christendom: de Vader, de Zoon en de Heilige Geest. Onder het kruis liggen de beenderen van Adam, die de zonden van de mens symboliseren. Jezus’ bloed dat erop valt, reinigt die zonden.
Aan de hand van Jezus’ lichaam vertelde de schilder een verhaal – een beeldverhaal, zou je kunnen zeggen. In de periode dat het schilderij tot stand kwam, konden veel arme gelovigen niet lezen en dankzij verhalende kunstwerken als deze kregen zij toch de verschillende Bijbelteksten mee.
De herontdekte gekruisigde Jezus hangt in de zaal waarin diens wonden en bloed centraal staan. Wanden, vloer en plafond hebben een bloedrode kleur, waardoor de verschillende werken zijn gehuld in een toepasselijke rode gloed. Deze ruimte maakt duidelijk dat middeleeuwse kunstenaars behoorlijk vindingrijk konden zijn in hun pogingen de kracht van Christus’ bloed in beeld te brengen.
Op een van de schilderijen is Jezus gevangen in een uit de kluiten gewassen wijnpers. Die perst de ongelukkige messias uit als een rode druif. Zijn bloed druppelt wederom als wijn via een bassin in een kelk.
Gezien door een hedendaagse bril oogt zo’n beeld karikaturaal, maar de kunstenaar bedoelde het bloedserieus. Voor mij was een dergelijke voorstelling nieuw, maar Jezus als ‘druif’ in een wijnpers was in de late middeleeuwen een populair thema, vooral in gebieden waar veel wijngaarden waren. Dit was namelijk een toegankelijke manier om de zogeheten transsubstantiatie uit te leggen. Dit is de verandering van brood en wijn in het lichaam en bloed van Christus die volgens de katholieke leer tijdens de eucharistieviering of mis plaatsvindt.
Behalve het bloed van Jezus krijgt ook de moedermelk van Maria mystieke krachten toebedeeld. In de tentoonstelling zijn verschillende afbeeldingen te zien van Maria met ontblote borst. Die zich overigens niet altijd op de anatomisch correcte plek bevindt, maar daar ging het ook niet om; het was de kunstenaars te doen om het belang van Maria’s borst en de daarin aanwezige melk te benadrukken.
Op één schilderij spuiten Jezus en zijn moeder uit respectievelijk wond en borst bloed en melk synchroon en met een sierlijke boog in een fontein. Een engel doopt daar een kelk in en giet die uit over de mensen in het vagevuur. Die dankzij die louterende vloeistof alsnog in de hemel belanden. Deze voorstelling ziet er komisch en bijna potsierlijk uit, maar getuigde in de middeleeuwen juist van een diepe devotie.
De expositie zit boordevol afbeeldingen an die je misschien niet direct verwacht. Zo toont het Catharijneconvent de enige bekende sculptuur van Christus met oksel- en schaamhaar en een beeld van Kindeke Jezus met een zichtbaar geslachtsdeel. Die moesten duidelijk maken dat de messias ook maar een mens was. Al getoonde werken samen maken van Body Language een boeiende, originele en vooral heel verrassende tentoonstelling.
Body Language. Het lichaam in de middeleeuwse kunst, t/m 17 januari 2021 in Museum Catharijneconvent, Utrecht
Waardering: @@@@@@@@@@
